Azərbaycan – Müsəlman Şərqində qadınların
seçib-seçilmək hüququnu tanıyan ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
qadınlara seçmək və seçilmək hüququnu verməsi təkcə müsəlman və Şərq cəmiyyətləri
üçün əhəmiyyətli olmayıb. Çünki o zaman hətta özünü demokratiyanın beşiyi elan
edən və sözün həqiqi mənasında, müasir demokratiyanın əsaslarını yaradan cəmiyyətlər
qadınların seçmək və seçilmək hüququnu tanımaq istiqamətində addım
atmamışdılar.
Hazırda hələ də bəzi ölkələrdə qadınlar ya qismən,
ya da tamamilə seçki hüququndan məhrum edilmiş durumdadırlar. Azərbaycandan fərqli
olaraq, dünyanın əksər ölkəsində qadınlar seçki hüququ qazanmaq üçün ağır
mübarizə aparmalı olub. Hətta bu gün demokratiyanın tam təşəkkül tapdığı deyilən
Qərb ölkələrində zərif cinsin nümayəndələri seçkidə iştirak edə bilmək üçün
müxtəlif məhrumiyyətlərlə üzləşib. Azərbaycan dünyada heç bir maneə olmadan
qadınların seçki hüququnu tam təmin edən ilk ölkələrdəndir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qadınlara seçki hüququ ilə yanaşı, çoxlarına bəlli
olmayan, bilavasitə qadın taleyi ilə bağlı olan qərarlar da verib. müsəlman Şərqində
ilk demokratik respublika olmaqla yanaşı, qadınların seçib-seçilmək hüququnu
tanıyan, qadın-kişi bərabərliyini təmin edən ilk müsəlman ölkəsi olub. Məhz bu
dövrdə milli qadın siyasəti dövlət statusu alıb. Bununla da nəinki Şərqdə, hətta
demokratiyanın beşiyi sayılan bir sıra Avropa ölkələrindən və ABŞ-dan əvvəl məhz
Azərbaycanda qadına cəmiyyətin həyatında siyasi proseslərə qoşulmaq hüququ
verilib.
Azərbaycan dövlətçilik tarixində, dövlətin inkişafında, ictimai-siyasi mühitin formalaşmasında
qadınların xüsusi yeri var. Milli dövlətçilik anlayışının keşiyində duran
qadınlarımız dövlətə, dövlətçiliyə, milli məfkurəyə bağlı olub, onun üçün
mücadilələr verib. Bu gün də o ənənəni davam etdirirlər. Qadınların dövlətçiliyə
bağlılıq, dövlət quruculuğunda iştirak etmək ənənəsini, missiyasını müasir
qadınlar çox uğurla daşıyır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ildə süquta uğradı. Lakin 100 il öncə əsası
qoyulmuş seçki hüququnun tam təmin edilməsi ənənəsi bu gün Azərbaycanın əsas
prioritetidir. 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyi yenidən bərpa ediləndə
qadınların seçmək və seçilmək hüququ da bərpa olundu.
Mövcud olduğu dövrun ictimai-siyasi və iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq,
bütün səylərini bir çox ümummilli problemlərin həllinə yönəltmiş Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti və Parlamenti maarif, mədəniyyət və təhsil sahəsindəki
islahatların həyata keçirilməsində qadınların təhsili və cəmiyyətdə kişilərlə bərabər
hüquqlara malik olmasını da diqqət mərkəzində saxlayırdı. Əslində isə «qadın
azadlığı» və «qadın hüquqları» məsələsi hələ ADR yaranmamışdan da əvvəl, güclü
siyasi mövqeyə malik olan partiyalardan «Müsavat» və «Türk Ədəmi-Mərkəziyyət»
partiyalarının ideyalarına daxil idi. Bu partiyaların liderləri M.Ə.Rəsulzadə və
N.Yusifbəyli hələ 1917-ci il aprelin 15-20-də Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanları
qurultayında bu məsələ ilə bağlı müəyyən fikirlər söylədilər. Qadınların cəmiyyət
daxilində gedən proseslərə qoşulmalarının vacibliyi məsələsinin qalxmasında
qurultayda iştirak edən qadınlar özləri təşəbbüs qaldırdılar. Demokratik dəyərlər
toplusuna Azərbaycan qadınlarının siyasi və hüquqi bərabərliyini daxil etmiş
cümhuriyyət nəinki öz dövrünün, həm də indiki dövrün gender bərabərliyinin əldə
edilməsi yollarını göstərdi. M.Ə.Rəsulzadə qadın problemi haqqında yazırdı: «Əgər
bütün millətlərin qadınları azad və təhsillidirsə, Azərbaycan qadını onlardan
geri qala bilməz».
1917-ci il oktyabrın 26-31-də Bakıda keçirilən Müsavat Partiyasının ilk
qurultayında iki siyasi partiyanın birləşməsilə bərabər, həm də partiyanın
proqramı geniş müzakirə olunduqdan sonra qəbul edildi. Daha çox demokratik dəyərlərə
əsaslanan bu qərara görə dinindən, milliyyətindən, cinsindən, partiya mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq qanun qarşısında hamının bərabərliyi, azad və bərabər əsaslarda
təhsil hüququ nəzərdə tutulurdu.
Qadın azadlığı və maarifi məsələsinin dövlət səviyyəsində qaldırılması XX əsrin
əvvələrində çarizmin müstəmləkəsi altında olan müsəlman xalqlarının 1917-ci il
aprel ayının 16-dan 22-ə qədər Daşkənddə keçirilən Türküstan müsəlmanlarının
ilk qurultayında da prioritet məsələ kimi diqqət mərkəzində saxlanıldı. Müsəlman
qadınlarının təhsil problemi qurultay sənədlərində öz əksini tapdı və bu məsələ
qurultayda qızğın disskusiyalar şəraitində müzakirə olundu. Qeyd olundu ki,
Qafqaz və Türküstanda yaşayan müsəlman qadınları din pərdəsi altında ictimai həyatdan
uzaqlaşdırılır və onların hüquqları hər addımbaşı pozulur. Qurultay
iştirakçılarından biri olan Ə.Topçubaşov qadınların da kişilər kimi
ictimai-siyasi həyatda bərabər iştirakının təmin olunmasını irəli sürdü və o
dövrün qadınlara həqarətinin əsas mənbəyi sayılan coxarvadlılığa qarşı çıxdı.
Lakin qurultayın bir çox mühavizəkar üzvləri bu fikirlərin əleyhinə cıxdılar və
197 imam, şeyx və mollanın imzaladığı etiraz ərizəsi ilə qurultaya müraciət
etdilər. Qadın azadlıqlarının bir çox kişi nümayəndələr tərəfindən boğulmasına
edilən ciddi cəhdlərə qarşı burada iştirak edən qadınlar çox kəskin çıxış etdilər:
«Biz bura danlanmağa yox, düşündüyümüzü deməyə gəlmişik. Gəlmişik deyək:
Nikolay hökuməti xalqın iradəsinə davam gətirə bilmədiyi kimi, mütləq sizin də
iradəniz yıxılacaqdır. Biz sizin iradənizi, şübhəsiz devirəcəyik. Yadda
saxlayın: bizə azadlıq vermək istəmirsinizsə, deməli millətin irəli getməyini
istəmirsiniz. Millət ananın tərbiyə etdiyi uşaqlarla irəli gedir. Sizin
bayraqlarınızda ədalət olmasa, irəli gedə bilməzsiniz. Sizin bizə münasibətiniz
isə ədalətsizlikdir. Ədalət yoxsa, şərəflə qaldırmaq istədiyiniz bayraqları
aşağı salın».
XX əsrin əvvəlində cəmiyyətin qadın azadlığını boğan qüvvələrinə qarşı belə
çıxışlar müsəlman Şərqinin sosial asimetriyasına və zorakılığına qarşı geniş
vüsət alacaq etirazların başlanmasından xəbər verirdi. Məhz bu hadisələrdən
sonra cəmiyyətdə qadın probleminə ciddi yanaşma başlandı.
Ölkənin Ali qanunverici orqanı olan Müəssisələr Məclisinə seçkilərdə cinsindən,
dinindən və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşların iştirak
etmək hüququna malik olması Azərbaycan qadınları qarşısında yeni üfüqlər açdı.
Müəssisələr Məclisinə qapalı və birbaşa seçilmək hüququ almış azərbaycan qadını
islam aləmində ilk dəfə olaraq seçib-seçilmək hüququna malik oldu. Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən azərbaycan qadınına verilən belə bərabərliyə nəinki
Şərq ölkələrinin böyük əksəriyyəti, həm də Avropa dövlətləri həsəd apara bilərdilər.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Şərqdə ilk müstəqil dövlət olaraq 1907-ci ildən təməli
qoyulan qadın məsələsini de-yure həll etdi. Cünki hələ 1907-ci ildə Rusiya Dövlət
Dumasında çıxış edən azərbaycanlı deputat X.Xasməmmədov Azərbaycan qadınlarına
kişilərlə bərabər seçki hüququ verilməsi məsələsini qaldırmışdı.
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin qadın təhsili və hüquqları ilə bağlı həyata
keçirdiyi islahatlardan danışarkən bu cümhuriyyətin qurulmasında tarixi rol
oynamış M.Ə.Rəsulzadənin qadın azadlığına münasibəti haqqında danışmaq
lazımdır. Qadın hüquqlarına toxunan bu görkəmli şəxsiyyət qadın azadlığını
qadının maariflənməsində görürdü.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmindəki şərəfli ilklərdən biri də bütün təbəqələrdən
olan qadınlara seçki hüququnun verilməsidir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci ildə qəbul etdiyi İstiqlal Bəyannaməsi ilə
bərabərhüquqluluq prinsipinin, seçmək və seçilmək hüququnun təsbiti ilə yanaşı,
həm də Şərqdə ilk dəfə qadına səsvermə imkanı vermiş oldu. Müqayisə üçün
xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, ABŞ-da qadınlara ilk dəfə 1920-ci ildə seçmək
hüququ verilib. İndi Avropanın qabaqcıl ölkələrindən sayılan Fransada
qadınların səsvermə hüququ yalnız 1944-cü ildə, İsveçrədə isə 1971-ci ildə qəbul
edilib...
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində bu mütərəqqi addımın atılması həmin
dövrdə Şərqin ilk müstəqil respublikasının hüquqi dövlət quruculuğu yolunda əzmlə
irəlilədiyinin, həm də ölkədə gender bərabərliyinin təmin olunmasının parlaq
göstəricisi idi.
Azərbaycanın görkəmli ziyalıları xalqı maarifləndirmək, ona öz hüquq və vəzifələrini
anlatmaq yolu ilə ictimai rəyə təsir göstərməyə çalışır, jurnalist və
publisistlər “qadın bir şəxsiyyət kimi azad olmayınca onun problemləri həll
olunmaz qalacaq!” ideyasını irəli sürürdülər. Öz səhifələrində qadın mövzusuna
yer verən “Şərqi-Rus”, “Həyat”, “Səda”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Kaspi”, “Füyuzat”,
“Molla Nəsrəddin”, “Dirilik”, “Zənbur”, “Tuti”, “Babayi-Əmir” və s. qəzet və
jurnallar qadının əsasən üç mühüm problemindən – təhsil, ailə-nikah və sosial məsələlərdən
bəhs edirdi. XX əsrin ilk illərində Azərbaycan qadınlarının mühüm problemlərindən
biri təhsil almaq imkanının məhdudluğu idi. Təhsilli qadın təhsilli millət, təhsilli
nəsil deməkdir. Azərbaycanda qadınların təhsil alması, qadınlar arasında
savadsızlığın aradan qaldırılması, qadın sağlamlığı, onların iqtisadi
azadlığının təmin olunması məsələləri daim öz aktuallığını saxlayıb.
Qadın azadlığı uğrunda mübarizənin ön səhnəsinə birinci olaraq imtiyazlı sinfin
qadınları çıxıblar. Onlar yaxşı anlayıblar ki, qadın istər ailədə, istərsə də cəmiyyətdə
özünü ifadə etmək istəyirsə, mütləq təhsil almalı, iqtisadi cəhətdən təmin
olunmalıdır. Azərbaycan qadınları ictimai-siyasi həyatda da görünməyə
başladılar. 1911-ci ildə Xədicə Əlibəyovanın redaktorluğu ilə çıxan “İşıq” qəzeti
qadınların hüquqlarının qorunması, onların maariflənməsi üçün bütün ziyalı vətəndaşları
səfərbər etdi. Az ömürlü (cəmi iki il) “İşıq” qəzetinin müəllifləri təkcə Azərbaycan
maarifçiliyi ideyalarının zirvəsində durmur, hətta bərabər seçki hüquqları
uğrunda mübarizədə (Həlimə Axundova), qadın birliklərinin (Münəvvər Əlixanova),
qadın vətənpərvərlik təşkilatlarının (Həyatxanım Çayqırağlı) yaradılmasında
iştirak edirdilər. Q.Məlikova-Zərdabi, A.Əfəndiyeva, X.Əlibəyova, X.Vəzirova və
bir çox başqaları, artıq özləri təhsil prosesinin mərkəzində yerləşir, onu
yaradır və azərbaycanlı qızlar üçün məktəbdə müəllimlik edirdilər. Sosial
sarsıntılar dövründə əsl təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə fərqlənmiş gənc
qadınların - Q.Cavanşir, A.Axundzadə, Q.Qazıyeva və digərlərinin adlarını çəkmək
olar. Eyni zamanda, Avropa təhsilli X.Əzizbəyova, Ş.Əfəndiyeva, M.Bayraməlibəyova,
R.Əzimzadə artıq özlərini siyasət zəminində axtarırdılar. Onlar maarifçilik və
xeyriyyəçilik çərçivəsindən kənara çıxan qadın cəmiyyətləri yaradır və onlarla
işləyirdilər. Azərbaycan artıq XX əsrin əvvəllərində müsəlman Şərqində
qadınların öz hüquqları uğrunda mübarizə apardığı ilk ölkə idi. Bu sosial hərəkata
Avropa ölkələrində dünyəvi təhsil almış qadınlar başçılıq edirdilər. İlk qadın
xeyriyyəçilik-qəyyumluq ittifaqını istedadlı pedaqoqlar Məryəm Bayraməlibəyova
və Rəfiqə Əzimzadə təşkil edə bildilər.